معدنی ها /فائزه پناهی؛ بیش از هفتاد درصد تجهیزات صنعتی ایران عمری بالای ۲۰ سال دارند؛ آماری که در ظاهر خشک و بی‌روح است، اما در واقعیت، صدای هشدار جدی برای آینده صنعت کشور است؛ وقتی خطوط تولید فولاد، سیمان، پتروشیمی یا حتی نساجی با دستگاه‌هایی کار می‌کنند که سه دهه پیش طراحی شده‌اند، نتیجه‌اش چیزی جز کاهش بهره‌وری، اتلاف انرژی و از دست رفتن بازارهای صادراتی نخواهد بود.
ایران امروز در شرایطی قرار دارد که مصرف انرژی صنایعش دو تا سه برابر میانگین جهانی است، کیفیت محصولاتش به دلیل فرسودگی تجهیزات کاهش یافته و نرخ ضایعات تولید به شکل نگران‌کننده‌ای بالا رفته است. در چنین شرایطی، کارخانه‌ها مجبورند سالانه بودجه‌های سنگینی صرف تعمیرات مکرر کنند؛ هزینه‌هایی که اگر صرف نوسازی می‌شد، اکنون صنعت کشور چهره‌ای کاملاً متفاوت داشت.
اما چرا این چرخه معیوب ادامه دارد؟ پاسخ را باید در سه لایه جست‌وجو کرد: نخست، ساختار سیاست‌گذاری که سال‌هاست به جای سرمایه‌گذاری در نوسازی، به مُسکن‌های کوتاه‌مدت مثل واردات مواد اولیه و تزریق یارانه دل خوش کرده است. دوم، تحریم‌ها و سیاست‌های ارزی که عملاً مسیر واردات فناوری و تجهیزات نو را بسته و انگیزه سرمایه‌گذاری را به حداقل رسانده است. سوم، بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران داخلی که با دیدن نااطمینانی مداوم اقتصادی، عطای نوسازی را به لقایش می‌بخشند.
نتیجه این شرایط چیزی جز سقوط تدریجی جایگاه ایران در بازارهای منطقه نیست. سهم صنایع ایرانی از بازار عراق و افغانستان ــ که روزگاری در اختیارمان بود ــ اکنون به ترکیه و چین واگذار شده است. در نساجی، با وجود اشتغال مستقیم و غیرمستقیم نزدیک به یک میلیون نفر، سهم ایران از گردش مالی دو هزار میلیارد دلاری جهانی کمتر از نیم درصد است. در خودروسازی، خطوط تولید قطعه با عمر بالای ۲۵ سال، هزینه تمام‌شده را بالا برده و کیفیت را به پایین‌ترین سطح رسانده‌اند.
فرسودگی صنایع فقط یک مسئله فنی یا اقتصادی نیست؛ تهدیدی مستقیم برای اشتغال، معیشت و حتی امنیت اجتماعی است. تعطیلی بیش از ۱۰ هزار واحد صنعتی در یک دهه گذشته زنگ خطری است که باید جدی گرفته شود. این روند ادامه یابد، صنعت ایران به جای موتور محرک اقتصاد، به باری سنگین بر دوش جامعه بدل خواهد شد.
کشورهای همسایه مثل ترکیه و هند در دو دهه اخیر با برنامه‌های مشخص نوسازی، جهش صنعتی کرده‌اند. چین حتی میانگین عمر تجهیزاتش را به کمتر از ۱۰ سال رسانده است. در مقابل، ایران با منابع انرژی ارزان و ظرفیت عظیم مواد اولیه، در حال تبدیل شدن به «موزه ماشین‌آلات» است.
اگر امروز صندوق ملی نوسازی صنایع ایجاد نشود، اگر سیاست‌های ارزی به نفع صنایع مولد اصلاح نشود، و اگر دسترسی به فناوری‌های نو از مسیر قراردادهای بین‌المللی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم نشود، فردا برای جبران خیلی دیر خواهد بود. صنعت ایران در نقطه‌ای ایستاده که باید انتخاب کند: یا با نوسازی، وارد مدار رقابت جهانی شود، یا با فرسودگی، آرام‌آرام از صفحه رقابت حذف گردد.